Οι μεταλλευτικές σκάλες φόρτωσης στο Αιγαίο και η περίπτωση της Σερίφου

Η ελληνική γεωγραφική ιδιομορφία επέβαλλε την εκτεταμένη μεταφορά των ορυκτών από τη θάλασσα προς τους τόπους προορισμού. Ερευνώντας τα μεταλλεία των ελληνικών ακτών διαπιστώσαμε ότι σε δεκάδες περιπτώσεις εγκαταστάσεων του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, οι επιχειρήσεις προτιμούσαν να δημιουργήσουν υποδομές μεταφόρτωσης προς τη θάλασσα, σε κάθε σημαντικό σημείο εξόρυξης, παρά να κατασκευάσουν δρόμους για χερσαία μεταφορά προς υπάρχοντα λιμάνια.

Την εποχή που, ξεκίνησε στην Ελλάδα η συστηματική εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου (19ος αιώνας) δεν υπήρχαν στην αρχιτεκτονική της χώρας ανάλογες κατασκευές, όπως αυτές των μεταλλευτικών σκαλών φόρτωσης. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι το βασικό μοντέλο για την κατασκευή τους προέρχεται:

α) από τα υψηλά δικτυωματικά «pier» (προβλήτες) της Βόρειας Ευρώπης, τα οποία έχτιζαν σε ξύλινους και αργότερα σε μεταλλικούς πυλώνες για να αντιμετωπίσουν τις μεγάλες διακυμάνσεις της παλίρροιας, πρόβλημα που δεν υπάρχει στις θάλασσες της Μεσογείου.

β) από τις σιδηροδρομικές γέφυρες, η τεχνολογία των οποίων αναπτύχθηκε ραγδαία στην Ευρώπη κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

Η εφαρμογή των σύνθετων σιδηρών κατασκευών στην Ελλάδα αναπτύχθηκε κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου και είχαν τη μεγάλη τους ακμή την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Η τεχνολογία αυτή δέχθηκε μεγάλη ώθηση από τα σιδηρά προκατασκευασμένα στοιχεία (χυτοσιδηρά υποστυλώματα, δοκοί, τεγίδες κ.ά.), τα οποία κατασκευάζονταν στα μηχανουργεία του Πειραιά, της Ερμούπολης, του Λαυρίου και αργότερα του Βόλου. Επίσης, γίνονταν και παραγγελίες μέσω καταλόγων από χώρες της Ευρώπης.

Η εφαρμογή της τεχνολογίας αυτής παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον σας σκάλες φόρτωσης, λόγω των ακραίων συνθηκών κάτω από τις οποίες κατασκευάζονταν (απότομες ακτές, άνεμοι, θάλασσα). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι σκάλες φόρτωσης αποτελούν το σήμα κατατεθέν των ελληνικών παράκτιων μεταλλείων.

Υλικά κατασκευής – τεχνολογία

Πέρα από τη σιδηροκατασκευή, εξίσου μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα υπόλοιπα στοιχεία των σκαλών φόρτωσης, όπως οι κτιστοί πυλώνες (κατά κανόνα από λιθοδομή), τα (πιθανόν πλωτά) καλούπια των υποθαλάσσιων θεμελίων, το υδραυλικό κονίαμα, η τελειότητα, η ενίσχυση των λιθόκτιστων θεμελίων με ενσωματωμένες ξυλοδεσιές από κορμούς χιαστί, η αντοχή και το φινίρισμα των πυλώνων, στα παραδείγματα τουλάχιστον που σώζονται μέχρι τις μέρες μας και έχουν μελετηθεί.

Σε όλο το Αιγαίο συναντάμε αρκετά μεγάλη ποικιλία στη μορφολογία τους. Άλλες κατασκευές είναι πρόχειρες από ευτελή υλικά και άλλες παρουσιάζουν εξαιρετικό κατασκευαστικό ενδιαφέρον. Είναι βέβαια προφανές ότι ελάχιστες πρόχειρες κατασκευές του 19ου αιώνα σώζονται σήμερα, οπότε τα δείγμα που στέκονται ακόμα αποδεικνύουν την ποιότητα της κατασκευής τους. (Εξαίρετα παραδείγματα οι σκάλες της Σερίφου, της Κύθνου, της Μήλου, του Λαυρίου).

Εάν θα θέλαμε κατά κάποιον τρόπο να κατηγοριοποιήσουμε τις σκάλες φόρτωσης με βάση τα μορφολογικά και κατασκευαστικά τους στοιχεία (πέρα από το διαχωρισμό τους σε πρόχειρες ή μη) μπορούμε να διακρίνουμε τις εξής βασικές κατηγορίες: 

α) Ξύλινες.

β) Μεταλλικές σε πυλώνες.

γ) Μεταλλικές χωρίς πυλώνες (πρόβολοι),

δ) Κτιστές.

Παραδείγματα από τις παραπάνω κατηγορίες συναντάμε σε πολλά νησιά, αλλά οι πιο εντυπωσιακές και λόγω μεγέθους, αλλά και λόγω κατασκευής είναι οι μεταλλικές.

Οι παράγοντες που συντελούν στο ποια μορφή θα έχει μια σκάλα φόρτωσης, ποικίλλουν και εξαρτώνται από πολλές συνιστώσες, Βασικό ρόλο έπαιζαν πάντα η χρηματοδότηση, η γεωμορφολογία του εδάφους και του βυθού της θάλασσας (ο τύπος της ακτής), καθώς και ο τρόπος μεταφοράς του μεταλλεύματος από το σημείο εξόρυξης στην ακτή. Παρόλο που κάθε μεταλλείο έχει τις ιδιαιτερότητες του στον τρόπο εξόρυξης και μεταφοράς του υλικού, η κοινή παραδοχή που μπορεί να γίνει είναι ότι η σκάλα φόρτωσης ήταν το σημείο σύγκλισης των σιδηροτροχιών μεταφοράς του υλικού.

Επιχειρώντας μια πολύ γενική περιγραφή για τη λειτουργία του όλου συστήματος. θα πρέπει να αναφέρουμε ότι πριν από τη σκάλα, αλλά στο ίδιο επίπεδο με αυτήν, προηγείται η πλατεία φόρτωσης με θυρίδες διαλογής. Αναγκαστικά το επίπεδο πάνω στο οποίο κινείται το μετάλλευμα βρίσκεται πάνω από το επίπεδο φόρτωσης του πλοίου που είναι το κατάστρωμα. Το βάθος του βυθού στο ακραίο σημείο της σκάλας πρέπει να είναι μεγαλύτερο από το βύθισμα του φορτωμένου πλοίου, για ευνόητους λόγους. Το πλοίο σταθεροποιείται κάτω από τη σκάλα με πρόσδεση σε σταθερά «ρεμέντζα», τα οποία βρίσκονταν μέσα στη θάλασσα (στον Κουταλά της Σερίφου σώζονται ακόμη).

Η φόρτωση στο πλοίο γινόταν στις περισσότερες περιπτώσεις με το «τουμπατόριο». Οι σιδηροτροχιές, πάνω στις οποίες κινιόταν το βαγονέτο με το μετάλλευμα, καμπυλώνονταν προς τα επάνω έτσι ώστε αυτό να σταματάει και να ανατρέπεται αδειάζοντας το περιεχόμενό του στο πλοίο, χωρίς να φεύγει από τη σκάλα (Σέριφος). Σε μια άλλη παραλλαγή, προσαρμόζεται ένα κινητό αρθρωτό χωνί, μέσω του οποίου αδειάζει το μετάλλευμα (Κύθνος). Στη Νάξο, όμως, για παράδειγμα, που η σκάλα ήταν κτιστή και όχι πάνω σε πυλώνες, υπήρχαν δύο περιστροφικοί γερανοί που μετέφεραν το μετάλλευμα στο πλοίο. Μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, σε ορισμένες περιπτώσεις τα παραπάνω αντικαθίστανται από ιμάντες μεταφοράς, οι οποίοι προσαρμόζονταν πάνω στις σκάλες (Σέριφος-Κουταλάς, Λαύριο). Όταν όμως ο όγκος του μεταλλεύματος ήταν μικρός, αρκούσε και μια συνηθισμένη προβλήτα για τη μεταφόρτωση, όπως στα ορυχεία αντιμονίου στην Κέραμο της Χίου, όπου η μεταφορά γινόταν με σάκους.

Άλλη μια αξιοσημείωτη περίπτωση είναι στα σμυριδωρυχεία της Νάξου. Με την ολοκλήρωση του εναέριου συστήματος μεταφοράς (1929), όπως σύντομα αναφέρθηκε και παραπάνω, δεν κατασκευάστηκε σκάλα φόρτωσης σε πυλώνες. Υπήρχε η μεγάλη υπαίθρια αποθήκη της Μουτσούνας με τον τερματικό σταθμό του εναερίου (στον οποίο συγκεντρωνόταν το μετάλλευμα από όλους τους υπόλοιπους σταθμούς που ήταν κοντά στις στοές εξόρυξης). Η έξοδος της αποθήκης αυτής βρισκόταν στον άξονα της κτιστής σκάλας και ενδιάμεσα υπήρχε το κτίσμα του ζυγιστηρίου. Οι σιδηροτροχιές έφερναν τα βαγονέτα από τις θυρίδες της αποθήκης στη σκάλα, πάνω στα οποία ήταν προσαρμοσμένοι οι κάδοι. Δύο περιστροφικοί γερανοί βρίσκονταν πάνω στη σκάλα, οι οποίοι ξεχώριζαν τους κάδους από τα βαγονέτα και τους άδειαζαν ή εναποθετούσαν μέσα σε μαούνες. Στη συνέχεια αυτές πλησίαζαν τα πλοία που ήταν στα ανοιχτά, πάνω στα οποία υπήρχαν άλλοι γερανοί που φόρτωναν επάνω τη σμύριδα. 

 Μια άλλη ενδιαφέρουσα κατασκευή βρίσκεται στη Σκύρο, όπου ο ίδιος ο εναέριος με πυλώνες εισχωρεί μέσα στη θάλασσα και αδειάζει κατευθείαν το μετάλλευμα στα πλοία.

Ακόμη ένα διαφορετικό τρόπο λειτουργίας συναντάμε στα ορυχεία λευκόλιθου που βρίσκονται κοντά στα Βασιλικά της Λέσβου στην παραλία του Αγίου Παύλου, όπου υπάρχουν τα απομεινάρια μιας μικρής ξύλινης σκάλας φόρτωσης. Η ιδιαιτερότητα αυτού του παραδείγματος έγκειται στο ότι βρίσκουμε μια σκάλα, στην οποία δεν κατέληγε απευθείας ο εναέριος σιδηρόδρομος που μετέφερε το λευκόλιθο από τις στοές. Σταματούσε σε μια λιθόκτιστη βάση αρκετά μακρυά από την ακτή της θάλασσας και από εκεί υπήρχε επίγεια σιδηροτροχιά, πάνω στην οποία μεταφερόταν με βαγονέτα το ορυκτό για να φτάσει μέχρι τη σκάλα, η οποία ήταν ξύλινη με μεταλλικές ενισχύσεις καρφωμένες πάνω στα ξύλα και με χαμηλό ύψος. Όπως μπορεί κανείς να παρατηρήσει, υπήρχε μεγάλη ποικιλία στις μεθόδους φόρτωσης-μεταφοράς, καθώς και στη μορφολογία των κατασκευών. Όλα προσαρμόζονταν στις ανάγκες και στις συνθήκες που επικρατούσαν.

Τεχνική περιγραφή βασισμένη σε συγκεκριμένα παραδείγματα

Ένα νησί στο οποίο συναντάμε εξαιρετικά δείγματα σκαλών φόρτωσης με μεγάλο κατασκευαστικό ενδιαφέρον είναι η Σέριφος, γι’ αυτό και επιλέχθηκε ως παράδειγμα για πιο λεπτομερή τεχνική περιγραφή.

Οι μηχανικοί των μεταλλείων του 19ου αιώνα προτίμησαν να κατασκευάσουν αυτόνομα σημεία φόρτωσης στις ακτές του νησιού (έχουν εντοπιστεί επτά μέχρι σήμερα), τα οποία εξυπηρετούσαν ανάλογες ενότητες στοών, αντί να δημιουργήσουν ένα ενιαίο σημείο συλλογής στο Μεγάλο Λειβάδι. Οι κυριότερες από τις σκάλες αυτές κατασκευάστηκαν στο Μεγάλο Λειβάδι, στον Κουταλά, στον Αβεσσαλό και στα Χάλαρα. 

Η κατασκευή που έγινε το μοντέλο της Σερίφου κατασκευάστηκε αρχικά στο Μεγάλο Λειβάδι (κατόπιν υλοποιήθηκε και στα άλλα παράκτια σημεία φόρτωσης του νησιού) μετά την κατάρρευση, το 1932, μιας ξύλινης σκάλας που υπήρχε. Η νέα σκάλα είναι μια δικτυωματική μεταλλική κατασκευή επάνω σε λιθόκτιστο πυλώνα.

Ακολουθώντας αυτό το πρότυπο, οι σκάλες φόρτωσης στη Σέριφο ήταν κατά κανόνα απλές μεταλλικές κατασκευές από μεταλλικά ταυ, τα οποία συνδέονταν καρφωτά και λειτουργούσαν ως δικτυωματικός φορέας. Το μήκος τους έφτανε συνήθως μέχρι τα 30 μ. και το ύψος τους 7-9 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Είχαν είτε μορφή προβόλου ή ακουμπούσαν στη μέση πάνω σε κτιστό πυλώνα. Η κάλυψη του δαπέδου ήταν με χοντρά μαδέρια, πάνω στα οποία έτρεχαν οι σιδηροτροχιές με τα βαγονέτα, τα οποία άδειαζαν κατευθείαν στα αμπάρια των πλοίων το μετάλλευμα με την τεχνική του τουμπατορίου.

Η τοποθεσία τους ήταν πάντα μελετημένη για προστασία από τις κακές καιρικές συνθήκες. Οι σκάλες του Μεγάλου Λειβαδιού και του Κουταλά σώζονται ακόμα και δίνουν την δυνατότητα αναγνώρισης και αποτύπωσης των κατασκευαστικών τους στοιχείων.

Πιο συγκεκριμένα τώρα, στο παράδειγμα της σκάλας του Μεγάλου Λειβαδιού έχουμε μια μεταλλική κατασκευή, η οποία εδράζεται στην ακτή και σε έναν ισχυρό λιθόκτιστο πυλώνα θεμελιωμένο στο βυθό της θάλασσας. Ο βυθός έχει εξομαλυνθεί για να εδρασθεί ο πυλώνας σε απόσταση 20 μ. από την ακτή, σημείο στο οποίο έχει βάθος 6 μ. Ένα χυτό θεμέλιο μέσα στο νερό, κατασκευασμένο από υδραυλικό κονίαμα, σκύρα και οπλισμένο με ημικατεργασμνους κορμούς δένδρων, έχει δημιουργήσει το θεμέλιο. Η πιο ασφαλής υπόθεση όσον αφορά την κατασκευή του είναι ότι το σκυρόδεμα έχει χυθεί μέσα σε πλεούμενο, βυθιζόμενο από το ίδιο το βάρος του, κιβωτιόσχημο ξυλότυπο με ανοιχτή την πάνω και την κάτω πλευρά. Ο σκελετός από ξύλινους κορμούς – ή καλύτερα νεύρωση-έχει σταθεροποιηθεί από βουτηχτάδες. Οι κατακόρυφοι και διαγώνιοι κορμοί έχουν αφεθεί να προεξέχουν πάνω από την υδάτινη επιφάνεια, ενώ το θεμέλιο διακόπτεται περίπου μισό μέτρο χαμηλότερα από αυτήν. Επάνω στο θεμέλιο έχει κτισθεί με λαξευμένη πέτρα ο πυλώνας. Η λιθοδομή αγκαλιάζει τους ξύλινους κορμούς, οι οποίοι λειτουργούν πλέον ως σύνδεσμος ή ως «αναμονές», όπως λέμε στη σύγχρονη τεχνική του οπλισμένου σκυροδέματος, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια του φορέα. Με αυτή τη λύση, η δύναμη του κυματισμού και οι εναλλαγές της θερμοκρασίας και της υγρασίας-ξηρασίας επιδρούσαν μόνο στην πρώτη ενισχυμένη λιθόκτιστη βαθμίδα. Οι κορμοί και το θεμέλιο, μονίμως βυθισμένοι κάτω από την επιφάνεια του νερού, παραμένουν μέχρι σήμερα άθικτοι. Ο πυλώνας ανέβαινε στη συνέχεια μέχρι το επίπεδο της πλατείας φόρτωσης, 8 μ. ψηλότερα. Εκεί είναι κατασκευασμένος ο μεταλλικός αμφιπροβολικός φορέας, ο οποίος λειτουργεί ως ζυγός με άρθρωση στο μέσον του πυλώνα και ελεύθερη έδραση σε λιθόκτιστη κρηπίδα της πλαγιάς.

Η σκάλα από τη μια πλευρά εδράζεται στη στεριά και από την άλλη κρέμεται πάνω από τη θάλασσα αφήνοντας κάτω από το άκρο της ελεύθερο χώρο με ικανό βάθος, για να σταθεί το φορτηγό πλοίο και να φορτώσει το μετάλλευμα. Στην άκρη του προβόλου τα «τουμπατόρια» έκαναν τα βαγονέτα να ανατρέπονται επάνω στις μπροστινές τους ρόδες και να αδειάζουν το περιεχόμενό τους. Οι αναλογίες 7 προς 8 του ζυγού καθιστούσαν τη σκάλα ικανή να φέρει τα φορτία των βαγονέτων χωρίς να κινδυνεύει να ανατραπεί προς τη θάλασσα.

Το ίδιο σύστημα φόρτωσης υπήρχε και στον Κουταλά. Εκεί το σύστημα αντικαταστάθηκε με κινούμενο ιμάντα το 1962 μετά από πρόσκρουση πλοίου.

Ένα άλλο νησί στο οποίο υπάρχουν μέχρι σήμερα εξαιρετικά δείγματα σκαλών φόρτωσης είναι η Κύθνος. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην Κύθνο το μετάλλευμα μεταφέρεται μετά από επιμελημένη διαλογή με σιδηροτροχιές και εναέριο σύστημα μεταφοράς σε αποβάθρα από ξύλο και μέταλλο για φόρτωση σε ατμόπλοια. Από τις αρχειακές πηγές σχετικά με τη λειτουργία των μεταλλείων και την τεχνολογία των κατασκευών, υποθέτουμε ότι οι σωζόμενες σκάλες φόρτωσης είναι μεταγενέστερες του 1910.

Στο χωριό Λουτρά της Κύθνου σώζεται μέχρι σήμερα μεγάλη σκάλα φόρτωσης. Είναι μεταλλική με τρεις λιθόκτιστους πυλώνες, πολύ κοντινή στην τεχνική κατασκευής της σκάλας του Κουταλά Σερίφου. Σώζεται, επίσης, το ερειπωμένο κτίριο τερματικού σταθμού εναέριου σιδηρόδρομου μεταφοράς. Μαρτυρίες των ντόπιων αναφέρουν ότι τα μεταλλεία (τουλάχιστον του Κακόβουλου) έκλεισαν το 1940, με την κήρυξη του πολέμου Τότε φορτώθηκε και το τελευταίο πλοίο από τη σκάλα φόρτωσης των Λουτρών. Αναφέρεται, επίσης, δεύτερη σκάλα φόρτωσης στις Λεύκες.

(Πηγή: «Οι μεταλλευτικές σκάλες φόρτωσης στο Αιγαίο», παρουσίαση της Μαρίας Μπαλοδήμου, από το βιβλίο: «Ιστορικά Μεταλλεία στο Αιγαίο, 19ος-20ός αιώνας», Συνέδριο, Μήλος, 3-5/10/2023, Έκδοση Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2005)