ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Οι Κυκλάδες του Ρόμπερτ ΜακΚέιμπ

Ο πολύτιμος βιογράφος της μεταπολεμικής Ελλάδας αγάπησε τις θάλασσες και τους ανθρώπους της όσο λίγοι Έλληνες έχουν κάνει. Και με την αγαπημένη του σύζυγο Ντίνα δίδαξαν στα παιδιά τους τον τρόπο να ζεις βιώσιμα και σε αρμονία με τη φύση. Εδώ μας μιλά για το παρελθόν και το μέλλον των νησιών.

Την πόρτα ανοίγει ευγενικά ο ίδιος ο Ρόμπερτ Μακέιμπ, θεόρατος, πραγματικό και ηθικό ανάστημα. Γύρω μας πολλές κούτες με βιβλία. «Πρέπει να φτιάξουμε πολλά ράφια», λέει χαμογελαστός. 

Ζει τον μισό χρόνο στην Ελλάδα, τη χώρα που αγάπησε από την πρώτη στιγμή που ήρθε, το 1954, και φωτογράφισε όπως κανένας άλλος, «επισημαίνοντας με διορατικό τρόπο τα περιβαλλοντικά προβλήματα που θα ταλάνιζαν τη χώρα μας τις επόμενες δεκαετίες», όπως έγραψε κάποιος.

Ήταν μόλις 4 ετών όταν πατέρας του, ένας εκ των διευθυντών της New York Daily Mirror, του έκανε δώρο μια Kodak Baby Brownie. Στα 21 του, όταν δευτεροετής στο τμήμα Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Princeton ταξίδεψε στην Ελλάδα με τον αδελφό του, Τσαρλς, είχε μαζί μια Rolleiflex.

Ήταν όμως η γνωριμία του στη Νέα Υόρκη με τη Ντίνα Φιλιππαίου, με την οποία έκαναν δύο παιδιά, την Άννα και τον Τζορτζ, που σφράγισε τη σχέση του με τη χώρα. Ακολούθησαν εκατοντάδες χιλιάδες φωτογραφίες, πολλά φωτογραφικά λευκώματα, αμέτρητες εκθέσεις.

Ξέρω ότι ήρθατε στην Ελλάδα μετά από πρόσκληση του Σαντορινιού Πέτρου Νομικού.

Ήταν μια πρόσκληση όχι για μένα, αλλά για τον μεγαλύτερο αδελφό μου. Ήρθαμε με το «Αχιλλεύς» από τη Βενετία. Ήταν ένα πλοίο που είχε δοθεί στους Έλληνες ως πολεμική αποζημίωση. Το «Αχιλλεύς» συνέχιζε για Αίγυπτο και είχαμε σκοπό με τον αδελφό μου να το πάρουμε σε δύο εβδομάδες. Αλλά περνούσαμε τόσο καλά εδώ και οι άνθρωποι ήταν τόσο φιλόξενοι, που ακυρώσαμε όλα μας τα σχέδια. Γνωρίσαμε πολλούς ανθρώπους, φίλους του οικοδεσπότη μας, και δεν είχαμε ξαναδεί τόσο γαλάζια θάλασσα. Τα νησιά ήταν τεράστιος πόλος έλξης. Και υπήρχε και μια αίσθηση εξερεύνησης, επειδή κάθε νησί είναι διαφορετικό.

Τότε, το 1954, ποια νησιά επισκεφτήκατε τις Κυκλάδες;

Ξέρετε, μακάρι να μπορούσα να τα θυμηθώ όλα. Ξέρω ότι πήγαμε στη Σίφνο, στη Σέριφο, στη Σαντορίνη. Νομίζω ότι κάναμε σύντομες στάσεις στην Τήνο και την Πάρο. Πήγαμε και στην Κω το ‘54. Η Μύκονος ήταν το 1955, ένα χρόνο αργότερα. Η Ίος ήταν κάποια χρόνια μετά. Αλλά αν πρέπει να θυμηθώ, έχουμε έναν τρόπο να ξεχωρίζουμε τις φωτογραφίες, επειδή τα αρνητικά του 1954 και του 1955 είχαν κοπεί λίγο διαφορετικά. Απαιτήθηκε όμως πολλή δουλειά για να τις ξεχωρίσουμε.

Και οι φωτογραφίες από το 1957 και μετά είναι έγχρωμες.

Μπορεί να υπάρχουν και ασπρόμαυρες από εκείνη τη χρονιά, επειδή επέστρεψα στην ασπρόμαυρη φωτογραφία για ένα διάστημα. Πάντως κάθε έγχρωμη φωτογραφία είναι μετά το 1957.

Πώς ταξιδεύατε από νησί σε νησί;

Το 1954, μόνο με τα πλοία της γραμμής. Η «Δέσποινα» ήταν ενεργή, υπήρχαν και άλλα μικρά πλοία και μερικές φορές καταφέρναμε να πάρουμε καΐκι από το ένα νησί στο άλλο. Για παράδειγμα, πήγαμε με καΐκι από την Κω στο Γυαλί. Έχω τις φωτογραφίες. Υπήρχαν και άλλα, αρκετά γερασμένα πλοία. Το «Λήμνος» πήγαινε στην Κάσο.

Πόσες ώρες έκανε το πλοίο για την Κάσο;

Το ίδιο με σήμερα, 22 ώρες (γέλια). Αλλά σήμερα κάνεις και περιήγηση και στα άλλα αξιοθέατα του ανατολικού Αιγαίου κατά τη διαδρομή.

Πού μένατε στα νησιά;

Αυτό άλλαζε, αλλά συχνά μέναμε σε ενοικιαζόμενα δωμάτια. Υπήρχε πολύ, πολύ λίγος τουρισμός. Θα έλεγα ότι τις περισσότερες φορές ήμασταν οι μόνοι επισκέπτες στο νησί. Μια φορά ο αδελφός μου εκνευρίστηκε πολύ επειδή υπήρχαν πέντε Γάλλοι τουρίστες στην Ίο, ήθελε να φύγει αμέσως (γέλια). Και αυτό ήταν χρόνια αργότερα, τη δεκαετία του ’60.

Η Μύκονος βέβαια είχε αρχίσει να γίνεται γνωστή ήδη από τη δεκαετία του ’50, νομίζω ότι κάποιοι καλλιτέχνες και συγγραφείς έγραφαν θετικά γι’ αυτήν. Δηλαδή σίγουρα ακουγόταν ότι η Μύκονος είχε κάτι το ιδιαίτερο. Θυμάμαι ότι το 1954, όταν επέστρεψα στις ΗΠΑ, συναντούσα ανθρώπους που εξέφραζαν την έκπληξή τους, μα γιατί δεν πήγατε στη Μύκονο; Έτσι, όταν ξαναήρθα το 1955, ήταν στην κορυφή της λίστας με τα μέρη που ήθελα να επισκεφθώ.

Στις φωτογραφίες μου από εκείνα τα πρώτα ταξίδια (δημοσιευμένες στο λεύκωμα Mύκονος 1955-1957) βλέπεις την μοναδική ομορφιά της Χώρας, των τοπίων, και της θάλασσας, και την ζεστασιά των ανθρώπων, ὀλα αυτά που γοήτευσαν τους ξένους επισκέπτες.

Η Πάρος ήταν από τα πρώτα νησιά όπου οι Αθηναίοι είχαν εξοχικά. Δεν ξέρω αν έχετε διαβάσει το άρθρο «Πάρος Δύο Ταχυτήτων» που έγραψε το καλοκαίρι η Κατερίνα Λυμπεροπούλου. Mπορεί να το βρείτε ενδιαφέρον.

Στη Σαντορίνη μέναμε στο σπίτι του φίλου μας Πέτρου Νομικού. Η Σαντορίνη ήταν πάμφτωχη. Είχε υπάρξει μεγάλη μετανάστευση από το νησί. Δεν υπήρχαν δουλειές, μόνο ένα εργοστάσιο ντομάτας. Ο τουρισμός ήταν μηδενικός. Και δεν υπήρχαν αυτοκίνητα, φυσικά. Στις φωτογραφίες της Σαντορίνης από το 1954 φαίνεται η ζωή και η αρχιτεκτονική πριν τον καταστροφικό σεισμό του 1956. Στο λεύκωμα που έφτιαξα για τη Σαντορίνη με την Μαργαρίτα Πουρνάρα (Σαντορίνη: Εικόνες μιας άλλης εποχής) έχουμε ένα κεφάλαιο για το ηφαίστειο, της γεωλόγου Εύης Νομικού.   

Παρόλο που είναι φτωχοί, οι άνθρωποι στις φωτογραφίες σας χαμογελούν. Φαίνονται ευτυχισμένοι κατά κάποιο τρόπο.

Είναι δύσκολο να ξέρουμε με βεβαιότητα τον βαθμό ευτυχίας. Σίγουρα, οι Έλληνες είχαν μεγάλη επίγνωση της φτώχειας τους. Έκανες κομπλιμέντο σε έναν Έλληνα για το πόσο όμορφη ήταν η χώρα, και έλεγε αμέσως, «ναι, αλλά φτωχή». Αλλά οι άνθρωποι ήταν πολύ φιλόξενοι. Όλοι ήταν φιλόξενοι. Και υπήρχε μεγάλη περιέργεια για τους ξένους. Και γινόταν μια μικρή ανάκριση. Ειδικά η ερώτηση: Πού βρήκε αυτό το παιδί, 20-21 ετών, τα χρήματα για να ταξιδέψει εδώ;

Διάβασα ότι στο Instagram σας άνθρωποι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους.

Ναι, συμβαίνει. Και υπάρχουν ακόμα πολλοί που αναζητούμε. Το κοριτσάκι στη βρύση στη Μύκονο. Κανείς δεν μπόρεσε να την αναγνωρίσει. Έχω μάλιστα προσφέρει αμοιβή για όποιον την βρει και φίλοι από τη Μύκονο την ψάχνουν. Βλέπετε, υπάρχει μια έρευνα σε εξέλιξη. Η κυρία από τη Σκύρο. Το αγόρι από την Αλόννησο. Είναι σαν φίλοι από τις φωτογραφίες, αλλά δεν ξέρω ποιοι είναι. Τη φωτογραφία από την Αλόννησο με την οικογένεια στην πόρτα την έστειλα σε ιστοσελίδα της Αλοννήσου στο Facebook, αλλά καμία απάντηση. Γνωρίζετε τον Νίκο Μαστροπαύλο; Έκανε καταπληκτική δουλειά στο βιβλίο μας Γράμμα από την Κάσο. 1965. Αποδεικνύεται ότι τον είχα φωτογραφίσει το 1965. Ήταν σε μια από τις φωτογραφίες. Είναι φοβερό πώς η ζωή φέρνει ξανά κοντά ανθρώπους.

Και ξαναήρθατε το 1955.

Είχα τραβήξει κάποιες φωτογραφίες στις Μυκήνες και όταν επέστρεψα στο Πρίνστον κάναμε μια έκθεση σχετικά με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, η οποία μόλις είχε επιτευχθεί. Ο ανασκαφέας των Μυκηνών, υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών και της Βρετανικής Σχολής, ήταν ο Βρετανός αρχαιολόγος Άλαν Γουέις. Εκείνη τη χρονιά διορίστηκε στο Institute for Advanced Study για να κάνει έρευνα. Ήρθε στην έκθεση και με ρώτησε επί τόπου αν θα ήθελα να φωτογραφίσω μαζί του τις Μυκήνες με μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Και όταν έφτασα εδώ, οι Γουέις μου πρότειναν να ταξιδέψω μαζί τους. Η κυρία Γουέις ήταν επίσης αρχαιολόγος, αμερικανικής καταγωγής. Έτσι μου έκαναν μια καταπληκτική περιήγηση στην Πελοπόννησο. Αυτό ήταν πριν ξεκινήσουν οι ανασκαφές. Πήγαμε σε μέρη όπως στο Βαφειό, στην Πύλο, τη Σπάρτη. Στη Σπάρτη άρχισαν να ψάχνουν για το ανάκτορο του Μενέλαου, το οποίο ακόμα αναζητείται – βέβαια τώρα η αρχαιολόγος κυρία Αδαμαντία Βασιλόγαμβρου, η οποία είναι πολύ δραστήρια στην περιοχή, έχει εντοπίσει και ανασκάπτει ένα σημείο όπου μπορεί να βρίσκεται το ανάκτορο.

Δεν ξέρω αν έχετε δει το βιβλίο για τις Μυκήνες. Η αγγλική έκδοση είναι διαφορετική από την ελληνική. Είναι ένα βιβλίο για το οποίο είμαι ιδιαίτερα ικανοποιημένος. Έχει την έγκυρη συμβολή της Αθηνάς Κακούρη, η οποία έγραψε τα κείμενα. Επίσης, η κόρη των Γουέις, Λίζα Γουέις-Φρεντς, έγραψε τις λεζάντες. Έχει σημασία επειδή εργάστηκε στο πεδίο κοντά τους.

Και μετά δεν σταματήσατε ποτέ να έρχεστε. Είχατε τη φωτογραφία και θα μπορούσατε να πάτε οπουδήποτε για να φωτογραφίσετε, αλλά επιλέξατε την Ελλάδα. Ήταν εξαιτίας της συζύγου σας;

Με τη Ντίνα γνωριστήκαμε στη Νέα Υόρκη, όταν σπούδαζε με υποτροφία Fulbright στο Γουέλσλι. Αφότου παντρευτήκαμε ήταν λογικό να κλειδώσουμε στην Ελλάδα, υπάρχει οικογένεια εδώ. Αλλά πιθανότατα ακόμη και αν δεν είχα γνωρίσει τη Ντίνα, θα συνέχιζα να έρχομαι στην Ελλάδα.

Επισκέπτεστε ακόμα τις Κυκλάδες;

Σε κάθε ευκαιρία που μου δίνεται! Δεν ανυπομονώ ιδιαίτερα να πάω σε κάποια νησιά, ειδικά το καλοκαίρι. Νομίζω όμως ότι τον χειμώνα θα ήμουν ευτυχής να πάω. Η Σαντορίνη είναι ένα θαύμα της γεωλογίας, του πώς η γεωλογία και η ανθρώπινη κατοίκηση συνυπάρχουν.

Γνωρίζοντας τις Κυκλάδες από την εποχή που ήταν παρθένες, πιστεύετε ότι μπορούμε ακόμα να σώσουμε τα τοπία των νησιών από τις συνέπειες του μη ισορροπημένου τουρισμού;

Νομίζω ότι είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο θέμα. Βλέπετε, το πρόβλημα ξεκίνησε με την ίδια την ομορφιά των νησιών. Όλα ξεκίνησαν από το ποια ήταν η πρώτη ύλη. Θυμάμαι ένας φίλος μου στα τέλη της δεκαετίας του 1950 είχε μια λίστα με τα πράγματα που ήθελε να κάνει πριν πεθάνει, και τα ελληνικά νησιά ήταν νούμερο ένα. Και νομίζω ότι πολλοί αισθάνονταν έτσι. Δεν ήξεραν πολλά για αυτά, αλλά ήταν κάτι σαν όνειρο. Τα ελληνικά νησιά, φυσικά, σήμαιναν κυρίως τις Κυκλάδες, δεν σκέφτονταν απαραίτητα το Ιόνιο ή τα Δωδεκάνησα.

Αλλά νομίζω ότι ίσως υπάρχουν κάποια πράγματα που μπορούν να γίνουν. Κάτι που είναι αρκετά επιτυχημένο στις Ηνωμένες Πολιτείες και μπορεί να χρησιμεύσει ως μοντέλο, είναι ότι οι ιδιοκτήτες θέτουν κομμάτια γης σε καταπίστευμα ώστε να μην μπορούν ποτέ να οικοδομηθούν, και παράλληλα έχουν έκπτωση φόρου. Απ’ όσο γνωρίζω, αυτό γίνεται σε κρατικό επίπεδο. Πολλοί άνθρωποι το κάνουν εν μέρει από συμφέρον. Έχουν ένα ωραίο σπίτι και δωρίζουν 100 στρέμματα γύρω από το σπίτι στο κράτος. Με αυτόν τον τρόπο έχουν μια έκπτωση φόρου και απαλλάσσονται δια παντός από την καταβολή φόρων για αυτά τα στρέμματα. Και όλη αυτή η φύση γύρω από το σπίτι τους θα παραμείνει ανέγγιχτη στο διηνεκές. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να γίνει. 

Ξέρετε, σε πολλά μέρη στην Ελλάδα, ιστορικά, η εκκλησία λειτουργεί ως καταπίστευμα γης καθώς οι άνθρωποι στις διαθήκες τους κληροδοτούσαν την ακίνητη περιουσία τους στην εκκλησία με την ιδέα ότι αυτή θα τη φρόντιζε. Βέβαια, στην Ελλάδα υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι εκκλησίες έχουν πουλήσει γη, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες από την στιγμή που τη μετατρέπεις σε land trust, παραμένει οριστικά και αμετάκλητα παρθένα. Στην Αγγλία υπάρχει το πρόγραμμα Εθνικών Τοπίων, πάλι σε κρατικό επίπεδο.

Αλλά υπάρχουν τεράστιες πιέσεις. Από τη σκοπιά κάποιου που ζει σε ένα νησί και έχει μια οικονομική βάση, ένα κατάστημα ή μια επιχείρηση, γιατί να μην υπάρχουν περισσότερες επιχειρήσεις, γιατί να μην να χτίζονται περισσότερα σπίτια; Είναι δύσκολο να το πολεμήσεις. 

Ίσως οι μόνιμοι κάτοικοι στα νησιά να μην αντιλαμβάνονται ότι πολλοί τουρίστες δεν αναζητούν την εμπειρία της Ίμπιζας, αναζητούν τα τοπία που καταγράψατε.

Ἰσως. Αλλά βάλτε τον εαυτό σας στη θέση ενός βοσκού που έχει 25 στρέμματα σε ένα νησί σαν την Αλόννησο. Προέρχεται από οκτώ γενιές βοσκών και φτιάχνει τυρί και ξαφνικά του προσφέρουν έναν τόνο χρήματα για τη γη του. Τι θα κάνει; Είναι το μόνο περιουσιακό στοιχείο που έχει πραγματικά, εκτός από το κοπάδι του. Οπότε κάθε σχέδιο πρέπει να λαμβάνει υπόψη ανθρώπους σαν κι αυτούς, και το γεγονός ότι αυτοί εκλέγουν δημάρχους και δημοτικούς συμβούλους. Και ότι επίσης υπάρχουν και ντόπιοι οικοδόμοι. Αν είσαι οικοδόμος σε ένα το νησί των Κυκλάδων και κάποιος έρθει με πολλά χρήματα και θέλει να χτίσει, αυτό είναι μια μεγάλη ευκαιρία. Οπότε έχεις όλες αυτές τις πιέσεις σε τοπικό επίπεδο. Πρέπει κανείς να σκεφτεί τρόπους για να μην καταστραφεί το τοπίο. Υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις. Και βέβαια υπάρχουν νόμοι και χωροταξικά σχέδια που προστατεύουν το τοπίο.

Πιστεύετε ότι είναι σωστό να διαφημίζονται οι πολυτελείς βίλες με πισίνες;

Οι ξένοι επισκέπτες που έχουν κάνει οικονομίες για να πάνε ονειρεμένες διακοπές στα ελληνικά νησιά πολλές φορές φαντάζονται ότι η τουριστική εμπειρία τους πρέπει να περιλαμβάνει πισίνες και παγκοσμιοποιημένη πολυτέλεια. Το μάρκετινγκ των τουριστικών καταλυμάτων υποστηρίζει αυτό το όραμα. Αυτό που οι περισσότεροι επισκέπτες δεν αντιλαμβάνονται είναι πόσο περιορισμένοι είναι οι υδάτινοι πόροι στις Κυκλάδες. Οι πισίνες και οι διακοσμητικοί κήποι επιβαρύνουν ένα ήδη ταλαιπωρημένο οικοσύστημα. Εγώ προσωπικά προτιμώ να κολυμπήσω στο πανέμορφο Αιγαίο.

Αν οι τουρίστες γνώριζαν τα τοπικά προβλήματα, αν ήταν περισσότερο γνωστό ότι αυτά τα νησιά έχουν προβλήματα με το νερό, θα ήταν και οι ίδιοι πιο προσεκτικοί με τη διαχείριση του.

Αν ξέρεις, σέβεσαι. Οι δήμοι έχουν την ευθύνη να ενημερώσουν τους επισκέπτες, και να μην διστάζουν να εξηγήσουν ότι υπάρχει λειψυδρία. Τέτοια ενημέρωση γίνεται πλέον σε πάρα πολλά ξενοδοχεία σε όλο τον κόσμο. Δεν είναι σωστό να στερηθούν οι μόνιμοι κάτοικοι. Ή να καταστρέφεται ο υδάτινος ορίζοντας με γεωτρήσεις.

Το πρόβλημα του νερού σήμερα μπορεί να λυθεί με την αφαλάτωση. Πριν από εκατό χρόνια δεν μπορούσε να λυθεί. Είναι απλώς θέμα χρημάτων και πρωτοβουλίας για την κατασκευή των εγκαταστάσεων. Και φυσικά και ενεργειακού κόστους. Επίσης δεν έρχεται χωρίς περιβαλλοντικό κόστος. 

Πες ότι ένα νησί έχει 2.000 μόνιμους κάτοικους. Αλλά το καλοκαίρι έχεις 10.000 επισκέπτες. Μπορείς να φτιάξεις μια τεράστια υποδομή μόνο για δύο μήνες, και να την συντηρείς όλο τον χρόνο? Ὀταν είχα κάνει μία έκθεση στην Αμοργό, γνωρίσαμε έναν κύριο υπεύθυνο για αφαλατώσεις στον Δήμο που μας εξήγησε τις δυσκολίες. 

Έχω ακούσει ότι σε ορισμένα μέρη στον Περσικό Κόλπο σε λίγα χρόνια δεν θα μπορούν να κάνουν άλλη αφαλάτωση γιατί η συμπύκνωση του θαλασσινού νερού είναι πλέον τόσο υψηλή. Οπότε, ξέρετε, πρέπει να το λαμβάνουμε κι αυτό υπόψη. 

Έχετε αγαπημένες παραλίες στις Κυκλάδες;

Όλα αυτά τα χρόνια έχω φτιάξει μια λίστα με τις αγαπημένες μου παραλίες. Σκέφτηκα ότι θα ήταν ενδιαφέρον να επιστρέψω και να τις φωτογραφίσω τώρα. Ή μπορεί να είναι εφιάλτης. 

Σηκώνεται και φέρνει ένα μικρό σημειωματάριο, που στην πραγματικότητα είναι ένας οδηγός παραλιών. Σε κάθε αράδα υπάρχει το όνομα της παραλίας, αν έχει άμμο ή βότσαλο, παρατηρήσεις, και στο τέλος βαθμός. Το ξεφυλλίζουμε μαζί. Ο Ρόμπερτ ήταν αρκετά αυστηρός.

Δείτε, το νοτιοδυτικό άκρο του Γυαλιού πήρε Α+. Πηγαίναμε στο Μαγγανάρι της Ίου όταν είχε μόνο έναν κάτοικο. Σέριφος, Καλό Αμπέλι, «πολύ ηλιόλουστο». Πολύαιγος. Δεσποτικό. Είναι αυτό Β+ ή Β; Ο Oρνός πήρε D. Ο Πλατύς Γιαλός Β+. Για να δούμε ποιος πήρε Α. Ο Λειψοί πήραν Α. Κέα, «πολλοί ωραίοι κόλποι από τον Άγιο Νικόλαο μέχρι τον Κάβο» γράφω.

Ποια ήταν τα κριτήριά σας;

Είχε να κάνει με την ποιότητα της θάλασσας, την παραλία, τον αριθμό των επισκεπτών. Στην κορυφή είναι οι άγριες και απρόσιτες παραλίες. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν πολλές τέτοιες σήμερα.

Και τελικά σας κέρδισε η Πάτμος.

Με κέρδισε η Πάτμος. Δεν ανήκει στις Κυκλάδες βέβαια! Αλλά η τοπική κοινωνία και το οικοσύστημα αντιμετωπίζουν πολλές από τις ίδιες πιέσεις. Στην Πάτμο όμως υπάρχει πολύ αυστηρή νομική προστασία όχι μόνο των μοναστηριών και της Χώρας, αλλά όλου του ιστορικού πολιτισμικού τοπίου.  

Η Άννα, κόρη του Ρόμπερτ και της Ντίνας ΜακΚέιμπ, αναλαμβάνει να μου διηγηθεί: «Ενώ μέναμε τον υπόλοιπο χρόνο στη Νέα Υόρκη, όπου η ζωή δεν είναι καθόλου αειφόρος, στους τρείς η τέσσερεις μήνες που μέναμε στην Πάτμο κάθε χρόνο μάθαμε να προσπαθούμε να ζούμε σε αρμονία με τη φύση.

Οι γονείς μου αγόρασαν ένα μικρό αγρόκτημα με παλιό σπίτι το 1980. Είχαμε μπαχτσέ με λαχανικά, φρούτα, και σανό για τα ζώα, βγάζαμε νερό με τενεκέδες από το πηγάδι και το χρησιμοποιούσαμε με φειδώ. Το φαγητό που περίσσευε πήγαινε στα ζώα. Οι κοπριά των ζώων ήταν πολύτιμο λίπασμα για τα χωράφια. Το κτήμα καλλιεργείται ακόμα με αυτόν τον παραδοσιακό, βιολογικό τρόπο.

Το σπίτι μας είναι μακριά από τον οικισμό, επειδή ο πατέρας μου έψαχνε ηρεμία και επαφή με την φύση, και δεν ήταν συνδεδεμένο με το δίκτυο ηλεκτροδότησης. Το βράδυ, είχαμε μικρές λάμπες πετρελαίου και μία μεγάλη Λουξ. Έπρεπε να τις καθαρίζεις, να τις γεμίζεις πετρέλαιο, και ήταν και λίγο επικίνδυνες, με τα παιδιά και τα σκυλιά που έτρεχαν τριγύρω. Έτσι, επειδή ο πατέρας μας δεν ήθελε τον θόρυβο μίας γεννήτριας ή τη ρύπανση του καπνού –ο καθαρός αέρας και η ησυχία είναι πολυτέλεια για όσους ζουν σε μεγαλούπολη– έφερε φωτοβολταϊκό σύστημα από την Αμερική το 1982». 

Συνεχίζει ο Ρόμπερτ ΜακΚέιμπ:«Ήταν από τα πρώτα στη χώρα. Το κράτησαν στο τελωνείο για έξι μήνες, ίσως επειδή δεν ήξεραν πως να το φορολογήσουν. Έτσι είχαμε ηλιακό ρεύμα. Τώρα βέβαια οι ηλιακές γεννήτριες δεν είναι σπάνιες και ο εξαιρετικός ηλεκτρολόγος μας στο νησί ξέρει πολύ καλά πως να εγκαταστήσει και να συντηρήσει τα σύγχρονα φωτοβολταϊκό συστήματα.

Χαίρομαι που τα παιδιά μας μεγαλώσανε με σεβασμό για το περιβάλλον στην Πάτμο. Μάθαμε να μην αφήνουμε τη βρύση να τρέχει. Δεν πετάγαμε μπουκάλια ή κομμάτια σπάγκου, αλλά τα χρησιμοποιούσαμε ξανά. Αυτές τις συνήθειες τις πήραμε μαζί μας όταν επιστρέφαμε στη Νέα Υόρκη. Ελπίζω περισσότεροι επισκέπτες να αλλάξουν συνήθειες και να σέβονται τις δυσκολίες της ζωής στα νησιά». 

(Πηγή: https://www.sustainablecyclades.gr/, της Μαργαρίτας Μιχελάκου, 18/12/2024)