Η ΧΩΡΑ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

Η πανέμορφη Χώρα, ορισμός του γραφικού οικισμού, είναι η πρωτεύουσα του νησιού, ίσως μια από τις πιο εντυπωσιακές «Χώρες» των Κυκλάδων. Ο επισκέπτης αντικρύζει ένα ολόλευκο ασβεστωμένο σύνολο σπιτιών που αγκιστρώνεται στα φρύδια των απότομων βράχων. Μοιάζει ταυτόχρονα συμπαγές αλλά και ρευστό. Τα σκαλιά οδηγούν όλο και πιο ψηλά εκεί που η ψυχή γαληνεύει καθώς ατενίζεις το πέλαγος. Λες κι έχουν μνήμη, οι πύλες συνεχίζουν να στέκονται εκεί ψηλά μαζί με τα εκκλησάκια και να ανεμοδέρνονται από τους αιγαιοπελαγίτικους ανέμους, που στη Χώρα μοιάζει να μη σταματάνε ποτέ. 

Ο οικισμός διακρίνεται σε Πάνω και Κάτω Χώρα και είναι κτισμένος στην κορυφή ενός απόκρημνου βράχου, με τα κυβόσχημα σπιτάκια του σαν σκαλοπάτια –αφού η ταράτσα του ενός γίνεται βεράντα του άλλου–να κατηφορίζουν τις απότομες πλαγιές του. Αντίθετα με άλλες των Κυκλάδων, είναι κτισμένη ώστε να βλέπει την Ανατολή. Μετά το κλείσιμο των μεταλλείων και οι δυο γειτονιές της σχεδόν ερήμωσαν. Χάρη σε Έλληνες και αλλοδαπούς που αγόρασαν και επισκεύασαν πολλά από τα εγκαταλειμμένα σπίτια για παραθεριστικές κατοικίες, ο οικισμός διατηρήθηκε ζωντανός και δεν αλλοιώθηκε ο παραδοσιακός του χαρακτήρας. Σε αντίθεση με τους καλοκαιρινούς μήνες που σφύζει από ζωή, το χειμώνα ο άνεμος σφυρίζει στα άδεια σοκάκια. 

Η Ανω Χώρα είναι τυπικό δείγμα αιγαιοπελαγίτικου οχυρωμένου οικισμού που αναπτύχθηκε γύρω από τον αρχικό πυρήνα του στην κορυφή του βράχου. Στην κεντρική πλατεία, την Πάνω Πιάτσα, δεσπόζει ο Άγιος Αθανάσιος και το νεοκλασικό κτίριο του Δημαρχείου, κτισμένο το 1904 σε σχέδια του πολιτικού μηχανικού Κωνσταντόπουλου. Το όμορφο τέμπλο του είναι του 18ου αιώνα και η αρχιτεκτονική του έχει πολλές ομοιότητες με τη μονή Ταξιαρχών. Δυστυχώς, λόγω της υγρασίας, δεν έχουν διασωθεί οι τοιχογραφίες και τα επιχρίσματα που υπήρχαν.

Παλιότερα η Πάνω Πιάτσα έσφυζε από ζωή με τα γεμάτα καπηλειά, τα παντοπωλεία και τα ραφτάδικα, ενώ πλέον τα καλοκαίρια γεμίζει με κόσμο κυρίως επειδή εδώ ξαποσταίνουν όσοι ανεβαίνουν στο κάστρο. 

Η Κάτω Χώρα έχει δική της προσωπικότητα. Με σοκάκια περιποιημένα και σπίτια με αυλές γεμάτες μπουκαμβίλιες, αποτελεί έναν λαβύρινθο που άλλοτε οδηγεί σε κλειστούς αυλόγυρους και άλλοτε σε παραπέτα απ’ όπου θαυμάζεις τα άγονα βουνά γύρω από τη Χώρα και το Λιβάδι με τα περιβόλια τριγυρισμένα από ψηλές καλαμιές που τα προστατεύουν από τον πελαγίσιο αέρα. 

Καρδιά του οικισμού είναι ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου με το μεγάλο προαύλιο. Στη θέση του υπήρχε παλιότερα ο μικρός ναός του Αγίου Σώζοντα. Η ανέγερσή του άρχισε το 1893 και ολοκληρώθηκε το 1907, μετά από έρανο που έκανε η επιτροπή που συστήθηκε στις παροικίες των Σεριφιωτών στην Αίγυπτο και την Πόλη. 

Περπατώντας στα στενά της Κάτω Χώρας κάποιες φορές θα νιώσετε τον χρόνο να μετράει ανάποδα και να γυρίζετε στην εποχή που βούιζαν από τον κόσμο που μπαινόβγαινε στα ραφτάδικα τα οποία έφτιαχναν ρούχα για τους εργάτες των μεταλλείων… 

Δεξιά από την πλατεία του Δημαρχείου, ακολουθώντας την οδό Περσέως και τη σήμανση προς κάστρο, τα σκαλιά δεξιά κατηφορίζουν για το μονοπάτι που οδηγεί στο Λιβάδι. Συνεχίστε ευθεία και λίγα μέτρα πιο κάτω θα συναντήσετε τη Λότζια που ήταν η δυτική πύλη της οχυρωμένης πόλης. 

Η κατοίκηση της Χώρας είναι συνεχής από τους αρχαίους χρόνους. Ο αρχικός πυρήνας ήταν κτισμένος στην κορυφή του βράχου, όπου ο Ξενοφών αναφέρει την ύπαρξη οργανωμένης πολιτείας με δημόσια κτίρια και ναούς. Από εκείνη την περίοδο σώζονται λίγα αρχιτεκτονικά μέλη που έχουν ενσωματωθεί στις σημερινές εκκλησίες. 

Στο ίδιο σημείο κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας κτίστηκε η πόλη-κάστρο, την οποία περιέβαλλαν 3 διαδοχικές και ομόκεντρες οχυρώσεις. 

Χρησιμοποιώντας τα απόκρημνα βράχια ως κύριο οχυρωματικό στοιχείο, επάνω τους «χάντρωναν» τείχη που συμπλήρωναν τις υψομετρικές διαφορές, δημιουργώντας έτσι ένα απόρθητο φρούριο. Από τα κτίσματα και τις εγκαταστάσεις των Ενετών αρχόντων, δεν έχουν απομείνει ίχνη καθώς τα υλικά επαναχρησιμοποιήθηκαν σε μεταγενέστερες κατοικίες. Σύμφωνα με τον Κώδικα της μονής Ταξιαρχών το 1754 η οργανωμένη οίκηση στο νησί περιοριζόταν στη Χώρα που είχε 244 σπίτια. 

Η ασφάλεια που άρχισε να νιώθουν οι κάτοικοι τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια τους έκανε να επεκταθούν έξω από το Κάστρο, καθώς και σε άλλα σημεία του νησιού αναπτύσσοντας νέους οικισμούς. Η περίοδος της οικονομικής άνθισης τελείωσε με το κλείσιμο των μεταλλείων και τότε πολλά σπίτια ερήμωσαν. 

ΤΟ ΛΙΒΑΔΙ 

Ο οικισμός μιάζει να λειτουργεί… 24 ώρες το 24ώρο, με διαρκή κίνηση, αρκετά καφέ, μπαράκια, «ελληνάδικα» και ενοικιαζόμενα δωμάτια κατά μήκος της παραλίας του Αυλόμωνα. Το Λιβάδι σας υποδέχεται στη Σέριφο με εικόνες όπου το παραδοσιακό και το σύγχρονο σμίγουν –ακόμη– αρμονικά. Η Χώρα που υψώνεται στο βάθος, οι ψαρόβαρκες και τα ταβερνάκια που βγάζουν τραπέζια πάνω στην άμμο προσφέρουν ωραίες εικόνες. Το επίνειο της Χώρας γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη μεταξύ 1870 – 1900. Εδώ βρισκόταν η έδρα της «Ελληνικής Μεταλλευτικής Εταιρείας». Τα σιδηρομεταλλεύματα που έρχονταν με βαγονέτα από την περιοχή Βουνιά, φορτώνονταν στη σκάλα που ήταν κτισμένη στο Πουντί – εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ο φάρος του λιμανιού. 

Αριστερά από το Λιβάδι, ως φυσική του συνέχεια, αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια ένας νέος οικισμός τα Λιβαδάκια με πολλά ενοικιαζόμενα δωμάτια και μικρά ξενοδοχεία. 

ΑΠΟ ΤΟ ΛΙΒΑΔΙ ΣΤΗ ΧΩΡΑ 

Η διαδρομή από το λιμάνι προς τη Χώρα (5 χλμ.) είναι γεμάτη ανηφορικές «φουρκέτες». Χαρίζει ωραία θέα αρχικά προς το Λιβάδι και στη συνέχεια διασχίζει το άγονο ορεινό τοπίο με τις «πετρωμένες μορφές» που σύμφωνα με τη μυθολογία έχουν σκορπιστεί σε όλο το νησί από την εποχή του Περσέα. 

Πλησιάζοντας και καθώς είστε χαμηλότερα από αυτήν, η Χώρα προβάλλει επιβλητική, με τα σπίτια κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο να σχηματίζουν το άλλοτε απροσπέλαστο πέτρινο τείχος. Το ροζ κτίριο που θα δείτε αριστερά σας, είναι το Ιατρικό Κέντρο. Ανηφορίζοντας, στην τελευταία αριστερή κλειστή στροφή βλέπετε την είσοδο για την Κάτω Χώρα και λίγα μέτρα πιο πάνω περνάτε την Κάτω Πιάτσα της Ανω Χώρας. Στο διάσελο στα 50 μ. υψώνεται μια σειρά από όσους ανεμόμυλους διασώθηκαν από τους 9 που υπήρχαν άλλοτε.. 

ΑΠΟ ΤΗ ΧΩΡΑ ΩΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΛΙΒΑΔΙ

Από τη Χώρα ως το Μεγάλο Λιβάδι η διαδρομή είναι περίπου 15,5 χλμ. και γεμάτη στροφές. Διασχίζει μεγάλο ορεινό τμήμα του νησιού περνώντας από καταπληκτικά, άγρια, τοπία και καταλήγει στα νοτιοδυτικά παράλια. 

Αφήνοντας τη Χώρα (ρίξτε μερικές κλεφτές ματιές πίσω σας, η θέα είναι καταπληκτική) αρχίζει το ορεινό τοπίο με πλαγιές διάσπαρτες από ξερολιθιές και πέτρινα κελιά. Η θέα φτάνει μακριά στις ανατολικές παραλίες και τη μικρή Σεριφοπούλα – και μάλιστα όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή διακρίνεται μέχρι και η Σύρος. Στη διασταύρωση που θα βρείτε στα 3 χλμ., στρίψτε αριστερά για Κουταλά-Μεγάλο Λιβάδι (δεξιά ο δρόμος συνεχίζει για Παναγιά, Συκαμιά, Πύργο, Γαλανή, Καλλίτσο). Αυτή η περιοχή που είναι το κέντρο του νησιού, ονομάζεται Λιβαδερά. Είναι άγονη, γεμάτη φρύγανα και σταυράγκαθα και λόγω του υψόμετρου, το χειμώνα –αλλά πολλές φορές και το καλοκαίρι– σκεπάζεται από ομίχλη. 

Στα επόμενα χιλιόμετρα βρίσκετε αριστερά και δεξιά χωματόδρομους που οδηγούν στον Άγιο Παντελεήμονα, στην Παναγία Καμαρωτή, στην Λιόμαντρα. Στα 2,2 χλμ. από τον χωματόδρομο για Λιόμαντρα βρίσκετε χωματόδρομο δεξιά που οδηγεί στην παραλία του Αβεσσαλού και μπροστά σας απλώνεται ο όρμος του Κουταλά. Ο κωνικός λόφος που υψώνεται πάνω από τον όρμο του Κουταλά, είναι το Κάστρο της Γριάς. Λίγο πριν φτάσετε στη διασταύρωση που ευθεία οδηγεί στο Μεγάλο Λιβάδι (περίπου 2 χλμ.) και αριστερά στον Κουταλά, θα δείτε και τα ερείπια του Ασπρου Πύργου. 

Οδηγώντας προς το Μεγάλο Λιβάδι συναντάτε στο δεξί σας χέρι τον οικισμό Μεγάλο Χωριό (ή Μία Χωριό). Το μεγάλο λάκκωμα που θα δείτε, έχει προέλθει από καθίζηση του εδάφους η οποία παρέσυρε πολλά από τα κτίσματα. Σήμερα έχουν απομείνει λίγα ερείπια και κάποια νεότερα κτίρια που στέκουν ψηλότερα στην πλαγιά. Την περίοδο 1880-1912 πάντως, στο χωριό υπήρχαν ραφεία, παντοπωλεία και δύο νοσοκομεία – το ένα χάθηκε με την καθίζηση. Στην περιοχή βρέθηκε ο σπάνιος πράσινος χαλαζίας που εκτίθεται στο Ορυκτολογικό Μουσείο του Παρισιού. 

Λίγο μετά το Μεγάλο Χωριό αριστερά θα δείτε και τη διασταύρωση προς Ψαρόπυργο. 

ΛΙΒΑΔΙ – ΒΑΓΙΑ – ΓΑΝΕΜΑ – ΚΟΥΤΑΛΑΣ

Ο δρόμος που ενώνει το λιμάνι με τις νοτιοδυτικές και πανέμορφες παραλίες, εκτείνεται σε μήκος περίπου 9 χιλιόμετρων. Προσφέρει θαυμάσια θέα και περνάει πάνω ή πλάι στις παραλίες μερικές από τις οποίες έχουν και ταβερνάκια. 

Αφού περάσετε τα Λιβαδάκια και τον Ράμο, στη θέση Αλωνάκι ξεκινούν τρεις δρόμοι. Ο αριστερός οδηγεί στον φάρο Σπαθί, ο μεσαίος σε κοντινά κτίσματα και ο δεξιός αποτελεί τη βασική οδική αρτηρία που συνδέει τις νότιες περιοχές. Θα περάσετε πάνω από τον όρμο Καλό Αμπέλι έχοντας στο βάθος θέα στην Κίμωλο και πιο κάτω στην Αντίμηλο. Κατηφορίζοντας θα δείτε κατά σειρά τις εξαιρετικές παραλίες Βαγιά, Γάνεμα και Κουταλά. Μετά το Γάνεμα φτάνετε έξω από τον οικισμό του Κουταλά. Τα μισογκρεμισμένα κτίσματα στην είσοδό του ήταν τα γραφεία που είχε φτιάξει η εταιρεία «ΣΕΡΙΦΟΣ-ΣΠΗΛΙΑΖΕΖΑ», αφού εδώ έφτιαξε την πρώτη της έδρα (1880-90). Στον δεύτερο όροφο μάλιστα στεγαζόταν το δημοτικό σχολείο. Εκείνη την εποχή υπήρχαν 4 παντοπωλεία και πολλά καφενεία στα οποία σύχναζαν οι 220 μόνιμοι κάτοικοι του οικισμού. Στους χάρτες των Φράγκων ο όρμος ονομαζόταν Πόρτο Καδένα, από τη χοντρή αλυσίδα που δενόταν μεταξύ του Ασπρου Κάβου και της Βαγιάς, εμποδίζοντας έτσι την είσοδο των ανεπιθύμητων στον όρμο. 

Συνεχίζοντας για το Μεγάλο Λιβάδι, θα δείτε τη σιδερένια σκάλα φόρτωσης που έχει ξεμείνει από την εποχή που λειτουργούσαν τα μεταλλεία (να ξέρετε πως κάτω από τον δρόμο υπάρχουν ακόμη πολλές στοές). Μέχρι να αφήσετε πίσω σας τον όρμο του Κουταλά, η διαδρομή είναι ιδιαίτερα ατμοσφαιρική, με τις πλαγιές βαμμένες στο χρώμα του σιδήρου, γεμάτες στοές, ράλια (σιδηροτροχιές) πλάστιγγες και βαγονέτα. Ανηφορίζοντας θα δείτε από μακριά την παραλία του Μαλλιάδικου και σε 6,5 χλμ. θα φτάσετε στη διασταύρωση που ευθεία συνεχίζει για Μεγάλο Λιβάδι, ενώ αριστερά σε 20,5 χλμ., σας οδηγεί στη Χώρα. 

ΛΙΒΑΔΙ – ΚΑΛΛΙΤΣΟΣ – ΠΑΝΑΓΙΑ 

Αυτή είναι μια περιήγηση στα βορειοανατολικά του νησιού. Ο δρόμος περνάει κοντά από ωραίες παραλίες, την καταπληκτική μονή των Ταξιαρχών και μικρά χωριά. 

Αφήνοντας το λιμάνι, ακολουθείτε τον τσιμεντοστρωμένο παραλιακό δρόμο (τον Αύγουστο μονοδρομείται και από το σημείο που θα δείτε ένα γεφυράκι γίνεται διπλής κατεύθυνσης). Σερβιτόροι με φορτωμένους δίσκους, σκουτεράκια με ξέγνοιαστους καβαλάρηδες, ομάδες ποδηλατών και αυτοκίνητα επιβάλλουν να κινείστε με …10 χλμ/ώρα. Στη μεγάλη διασταύρωση που θα συναντήσετε, θα στρίψετε αριστερά και ανηφορίζοντας θα βγείτε στο διάσελο απ’ όπου θα χαζέψετε τη Χώρα από μακριά έχοντας ως φόντο τον άγονο όγκο του Ορους. Μετά τη διασταύρωση για τον βιολογικό καθαρισμό αριστερά, θα δείτε δεξιά το φράγμα. Τη μικρή πινακίδα προς Λια και Άγιο Σώστη θα τη συναντήσετε λίγα μέτρα πιο κάτω, δεξιά.

Η διαδρομή συνεχίζεται με στροφές για 2,7 χλμ., περνώντας πλάι στην εντυπωσιακή παραλία της Ψιλής Άμμου και τη διπλανή του Αϊ-Γιάννη. Διασχίζοντας το ορεινό τοπίο της ανατολικής πλευράς του νησιού, μετά από 7,9 χιλιόμετρα και με θέα στο πέλαγος φτάνετε στον οικισμό Καλλίτσος κάτω από τον οποίο υπάρχει η παραλία Κένταρχος. Απλωμένος στην πλαγιά, με τα σπίτια και τους περιστεριώνες του, είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά της Σερίφου, κτισμένο στη διάρκεια της επανάστασης του 1821. Ένας παλιότερος οικισμός βρισκόταν ψηλότερα, αλλά καταστράφηκε από επιδρομές Σαρακηνών. Από το χωριό έχετε θέα στη Σίφνο, την Κύθνο και τη Σεριφοπούλα. 

Οδηγείτε προς για τη βορεινή πλευρά του νησιού, η οποία παλαιότερα ήταν γεμάτη αμπελώνες και σε περίπου 1,5 χλμ. έχετε δεξιά σας την εντυπωσιακή εκκλησία της Παναγίας της Σκοπιανής. Ο όμορφος όρμος από κάτω είναι ο Πλατύς Γιαλός και σε 1 χλμ., δεξιά θα συναντήσετε τη σχετική πινακίδα, δίπλα από το εκκλησάκι του Αγίου Μηνά. Σε άλλο 1 χλμ. θα βρεθείτε στη μονή Ταξιαρχών: λίγο πιο κάτω δεξιά και στο βάθος αριστερά σας θα διακρίνετε τα ερείπια τριών ανεμόμυλων. Πιο κάτω στο δρόμο υπάρχουν οι δυο είσοδοι για τον οικισμό της Γαλανής. Αυτή η περιοχή ονομαζόταν Μούτουλα και η αρχαιολογική υπηρεσία καταγράφει εδώ την ύπαρξη αρχαίου μεταλλείου αργύρου. 

Σε άλλα 3 χλμ. από τη μονή, περιτριγυρισμένα από αναβαθμίδες βρίσκονται τα σπίτια του μικρού οικισμού Πύργος που το χειμώνα ερημώνει, ενώ το καλοκαίρι το κατοικούν κάποιες οικογένειες. Ζωντανεύει στις γιορτές του Δεκαπενταύγουστου και του Αγίου Νικολάου. Στα 500 μ. από το χωριό δεξιά, υπάρχει πινακίδα προς Συκαμιά και σε 200 μ., το όμορφο χωριό της Παναγιάς. Αξίζει να περπατήσετε μέχρι τη μικρή πλατεία του οικισμού με την εκκλησία της Παναγίας. Είναι η παλαιότερη της Σερίφου, κτισμένη το 10ο αιώνα. Λειτούργησε ως μοναστήρι και στη διάρκεια της Επανάστασης στα κελιά του εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Πελοπόννησο. Με πυρήνα τα πέντε σπίτια που υπήρχαν, δημιούργησαν τον οικισμό της Παναγιάς. 

Μετά από άλλα 6 χλμ., κι αφού προσπεράσετε τη διασταύρωση προς Κουταλά-Μεγάλο Λιβάδι, καταλήγετε στη Χώρα.

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΛΙΒΑΔΙ 

Ο οικισμός είναι κτισμένος μέσα στο εύφορο και γαλήνιο τοπίο της κοιλάδας που κατεβαίνει από την περιοχή Μαύρα Βολάδια και βρέχεται από τα ήσυχα νερά του όρμου του Μεγάλου Λιβαδιού. Είναι ο νεότερος του νησιού: κτίστηκε το 1880, όταν η εταιρία «ΣΕΡΙΦΟΣ-ΣΠΗΛΙΑΖΕΖΑ» μετέφερε εδώ την έδρα της. Η εμπορική κίνηση που αναπτύχθηκε ήταν μεγαλύτερη από αυτή της Χώρας. Λειτουργούσαν παντοπωλεία, τσαγκάρικα, αρτοποιεία, χημείο και ζούσαν 700 άνθρωποι που ήρθαν και από τα γύρω νησιά –Μυκονιάτες, Παριανοί, Μηλιοί, Σιφνιοί– αλλά και ειδικευμένοι μεταλλωρύχοι από την Ιταλία. Την περίοδο 1900-1914 λειτούργησε εδώ δημοτικό σχολείο, η λεγόμενη «Γρωμάννειος Σχολή».

Αριστερά και δεξιά από τον όρμο υπήρχαν δύο ράμπες όπου γινόταν η φόρτωση των μεταλλευμάτων – η μια από αυτές υπάρχει ακόμη. Στο επιβλητικό νεοκλασικό κτίσμα της σχολής Τσίλερ που ερειπώνει στην άκρη του οικισμού, στεγάζονταν τα γραφεία της εταιρίας και ήταν η μόνιμη κατοικία του διευθυντή των μεταλλείων. Στα μελλοντικά σχέδια του Δήμου είναι να στεγάσει σ’ αυτό το μεταλλευτικό μουσείο, ωστόσο οι ζημιές που γίνονται χρόνο με το χρόνο, μοιάζουν πια ανεπανόρθωτες…