Σειρά άρθρων για μια από τις πιο σημαντικές και αναγνωρίσιμες στιγμές της Ιστορίας της Σερίφου
Οι ετοιμόρροπες και σκουριασμένες “σκάλες φόρτωσης”, τα αναποδογυρισμένα βαγονέτα, οι πελώριες τρύπες που χάσκουν στις ράχες του νησιού αποτελούν τόσο για εμάς, όσο και για τους περισσότερους επισκέπτες της Σερίφου, γνήσια πηγή έμπνευσης, αλλά και έκφρασης. Άλλωστε δεν υπάρχει ούτε ένας από εκείνους που αντικρίζουν για πρώτη φόρα την Σκάλα στο Μεγάλο Λιβάδι, που να μην σηκώσει την φωτογραφική κάμερα κάνοντας κι αυτός ένα ακόμα “κλικ”.
Η σειρά αυτή των άρθρων που θα αναρτήσουμε σταδιακά, θα φροντίσει να σας ταξιδέψει στο χρόνο, να σας περάσει μέσα από τα έγκατα της γης ώστε να ξαναβγείτε στο φως της Σερίφου πλουσιότεροι. Και είναι το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε ώστε όλος αυτός ο πλούτος, πολιτισμικός, ιστορικός, αισθητικός, ανθρωποκεντρικός, που καθορίζει κομμάτι της ταυτότητας της Σερίφου, να μην πάει χαμένος.
ΜΕΡΟΣ 1. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΟΡΥΞΗΣ ΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΟΣ
“ Εκείνο το πρωί, τι πρωί βράδυ δηλαδή -γιατί βράδυ µπαίνουµε στις γαλαρίες και βράδυ βγαίνουμε, μόνο τις Κυριακάδες και όταν δε µας δίνουν δουλειά χαιρόµαστε φως της μέρας-, εκείνο που λες το πρωινό είχα μεγάλη ανησυχία μέσα μου, σαν κάποιος να με κράταγε να μην µπω. Όσο µ’ έτρεχε το βαγόνι µέσα στον φυρέ (σ.σ.. Κατηφορική γαλαρία, συνήθως με µεγάλη κλίση) προσπαθούσα να ησυχάσω μη καταλάβουν τίποτα οι άλλοι και µε πάρουν στο χωρατό.
Μαζί µε τον Μάνθο, καλό αναπαµό να ‘χει εκεί που βρίσκεται, κι ένα αγόρι που έσπρωχνε το μεταλλείο που βγάζαμε, κατεβήκαμε πρώτοι απ’ το βαγόνι και μπήκαμε στη γαλαρία τη δική µας. Τα παραμέντα * (σ.σ. Τα πλαϊνά μέρη της γαλαρίας) εδώ ήταν κοντινά, είχε χώρο µόνο για το βαγονέτο και περπατούσαµε, κάπου µισό χιλιόμετρο μέχρι την µπούκα τη δική μας, στριμωχτά αλλά ορθοί, γιατί ύψος είχε. Δουλεύαμε μια φλέβα δύσκολη, που μια στένευε και µια φάρδαινε. Στα στενάδια σκάβαμε ίσα-ίσα να περνάμε σούρνοντας για να μη χάνουμε χρόνο σκάβοντας το άχρηστο, μια και η πληρωµή είναι µόνο για “καλό” μετρημένο, που αν δεν το βγάζεις σου κόβουν από το μεροκάματο που είναι λίγο, και κοψίματα δε σηκώνει. Μιλώ έτσι γιατί τα ίδια και απαράλλακτα κάνουν και τώρα…”
(Απόσπασμα από το βιβλίο του Γ. ΜΗΛΛΑ “Το ξύπνημα του Κύκλωπα”) *
Από την αρχαιότητα το νησί της Σερίφου είναι ταυτισμένο με τα μεταλλεία της, αφού οι μεταλλουργικές δραστηριότητες ανάγονται στους Πρωτοκυκλαδικούς χρόνους (3η π.Χ. χιλιετία). Μάλιστα, ήταν υπολογίσιμη δύναμη και πριν την ελληνιστική περίοδο λόγω των κοιτασμάτων που διέθετε, γεγονός που της επέτρεψε ήδη κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. να αποκτήσει και δικά της νομίσματα, τα οποία απεικόνιζαν τον Περσέα, την κεφαλή της Μέδουσας ή τον σερίφιο βάτραχο, που συνδέεται με την τοπική λατρεία του Περσέα.
Στην Σέριφο συναντάμε κυρίως μεταλλεύματα από τα οποία παράγεται ο σίδηρος (αιματίτη και μαγνητίτη), που απαντώνται με υψηλό βαθμό συγκέντρωσης σιδηρομεταλλεύματος. Αυτά εξορύχθηκαν κατά τους νεότερους χρόνους, ενώ κατά την αρχαιότητα εξορυσσόταν χαλκός στη θέση Κούντουρο, όπως μαρτυρούν τα υπολείμματα σκωρίας από εκκαμίνευση χαλκού στη θέση «Σκουριές» από την προϊστορική εποχή έως την ύστερη αρχαιότητα.
Μεταπολεμικά, η εποχή των εξορύξεων αρχίζει μετά τα μέσα του 19ου αι. Συγκεκριμένα, το 1861, ψηφίζεται στην Ελλάδα ένας πρώτος νόμος σχετικά με μεταλλευτικές δραστηριότητες. Το 1867 τροποποιείται και ψηφίζεται ως νόμος «περί μεταλλείων και ορυκτών». Ο νόμος εκείνος σκοπό είχε να ενθαρρύνει τις ξένες επενδύσεις και να στρέψει την εγχώρια αποταμίευση στην εκμετάλλευση του πλούτου της ελληνικής γης. Πραγματικά μέσα σε λίγα χρόνια από την ψήφιση του νόμου σημειώθηκε ένας πρωτοφανής για τα ελληνικά χρόνια πυρετός για την έρευνα και εκμετάλλευση του ελληνικού υπεδάφους. Ακολουθεί πυρετός παραχωρήσεων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, μεταξύ των οποίων και η Σέριφος.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες εκμετάλλευσης του υπεδάφους στη Σέριφο, η έρευνα που προηγείται για τον εντοπισμό μεταλλευτικών είναι σχετικά εύκολη, καθώς οι θέσεις κοιτασμάτων σιδήρου ήταν εμφανείς στους γνωρίζοντες ακόμα και με γυμνό μάτι, ιδιαίτερα στις θέσεις επαφής κοιτασμάτων κερατίτη και μαρμάρου. Τις ενδείξεις αυτές ακολούθησαν οι μεταλλωρύχοι και μέσω στοών κατάφερναν να φτάνουν και στα βαθύτερα κοιτάσματα του μεταλλεύματος.
Από τη στιγμή που η ύπαρξη μεταλλεύματος επιβεβαιωνόταν στην επιφάνεια, σειρά είχε η διάνοιξη στοάς που ακολουθούσε τη φλέβα του μετάλλου. Η διάνοιξη των στοών γινόταν με έναν συνδυασμό χειρωνακτικής εργασίας και χρήσης εκρηκτικών υλών. Μέσα στο βράχο, με τη χρήση βαριοπούλας (ματζακόνα) διανοίγονταν «με την παραμίνα και το ματσακούπι» -όπως συνήθιζαν να λένε οι μεταλλωρύχοι- φουρνελότρυπες, όπου θα τοποθετούνταν μετά τα φουρνέλα (δυναμίτες) για να ανοίξει η στοά και να ακολουθήσει η εκμετάλλευση του κοιτάσματος. Οι τσάπες, οι κασμάδες, τα φτυάρια, τα καλέμια, ήταν τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι εργάτες, προς υποβοήθηση της διάνοιξης-εξόρυξης. Υπήρχαν βέβαια και περιπτώσεις που διανοίγονταν «διερευνητικές» στοές, διαμήκεις ή εγκάρσιες, με σκοπό να οριστεί η περιοχή που εκτεινόταν το μετάλλευμα. Αυτές είτε επιβεβαίωναν την συνέχεια της φλέβας, είτε όχι, μένοντας «τυφλές» κι ανεκμετάλλευτες.
Κατόπιν, άρχιζε η εξόρυξη του μεταλλεύματος. Οι στοές διευρύνονταν δημιουργώντας θαλάμους, στύλους, επίπεδα, διαδρόμους, διασταυρώσεις, ενώ ταυτόχρονα εξορυσσόταν μετάλλευμα από τα σημεία αυτά. Όπου επέτρεπε η ασφάλεια των εργαζομένων –η οποία δεν ήταν αυτονόητα σε πρώτη προτεραιότητα–, οι στύλοι αφαιρούνταν, καθώς και το μετάλλευμα που εμπεριεχόταν σε αυτούς, στο δάπεδο ή στην οροφή του εκάστοτε θαλάμου. Για επιπλέον στήριξη των στοών, όπου τα σκληρά και συνεκτικά πετρώματα δεν διασφάλιζαν σταθερότητα, ή εκεί όπου τα πετρώματα ήταν σαθρά και κατακερματισμένα, εφαρμοζόταν η μέθοδος των ξυλοδεσιών. Για τον εξαερισμό των στοών όπου σε αυτές δεν υπήρχε αρκετό οξυγόνο, γίνονταν ανοίγματα σε υψηλότερα επίπεδα. Καθότι οι περισσότερες στοές κατέληγαν να είναι αρκετά βαθιές ή μακρές, ο φωτισμός ήταν ελάχιστος κατά τις ώρες εργασίας των μεταλλωρύχων. Για τον φωτισμό χρησιμοποιούσαν λάμπες λαδιού και αργότερα ασετιλίνης.
Οι μεταλλωρύχοι εν τέλει, δημιούργησαν μέσα στην καρδιά των λόφων της ΝΔ Σερίφου ένα δαιδαλώδες σύστημα εξόρυξης και μεταφοράς με αμέτρητες διακλαδώσεις, διαφορετικά επίπεδα εξόρυξης, διώροφα ή και τριώροφα, τα οποία πολλές φορές κατακρημνίζονταν και δημιουργούσαν υπερβολικά υψηλά «δωμάτια» που έμοιαζαν με σπηλιές. Οι κατακρημνίσεις οροφών των στοών γίνονταν βεβαίως αντιληπτές και εξωτερικά, όπου κάποιος μπορούσε να εντοπίσει τα λεγόμενα «βουλιαμέντα», τεράστια ανοίγματα στις πλαγιές των λόφων.
* To πόνημα του Γ. Μήλλα με την ονομασία “Το ξύπνημα του Κύκλωπα” ίσως να εντάσσεται στην κατηγορία “μύθος με ιστορικό περιεχόμενο”, αλλά επί της ουσίας αντιγράφει τη σύντομη αφήγηση του Κωνσταντίνου Σπέρα “ Η Απεργία της Σερίφου” προσφέροντάς της μυθιστορηματική ροή λόγου. Το απόσπασμα το διαλέξαμε διότι δημιουργεί εικόνες και μεταφέρει κλίμα.
