Δεν έχει μόνο η Σέριφος παρελθόν με την εξόρυξη. Και η Νάξος διαθέτει μια ιστορία με την εξορυξη σμύριδας που ξεκινάει πολλά-πολλά χρόνια πίσω… – Τα «σμυριδοχώρια» τα τελευταία χρόνια ερημώνουν, ενώ μετά τον νόμο που ψήφισε πρόσφατα η Βουλή οι σμυριδορύκτες νιώθουν ανασφάλεια και αβεβαιότητα για το μέλλον.
Η παραγωγική ιστορία της Νάξου είναι συνδεδεμένη εδώ και αιώνες με τη σμύριδα. Διακόσια χρόνια τώρα, έξι ορεινά χωριά του νησιού έχουν το «προνόμιο» –το αποκλειστικό δικαίωμα, δηλαδή– να εξορύσσουν το «σμυρίγλι» και να το παραδίδουν στο κράτος, το οποίο έχει το μονοπωλιακό δικαίωμα διάθεσής του στο εμπόριο. Ο ιστορικός τόπος των ορυχείων έχει παραδοθεί στην φθορά, ενώ, με την κατάλληλη διαχείριση, θα μπορούσε να αναδειχθεί σε μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς υπερτοπικού χαρακτήρα.
Τον Νοέμβριο του 2023, το «σμυριδικό ζήτημα» ήρθε ξανά στην επιφάνεια με την ψήφιση του πολυνομοσχεδίου του ΥΠΕΝ και του άρθρου 48, που αφορά στα σμυριδωρυχεία της Νάξου. Βάσει αυτού του άρθρου, για πρώτη φορά μετά το 1852 τα ορυχεία από ιδιοκτησία του Ελληνικού Δημοσίου περνούν στην κυριότητα του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων.
Το σμυριδικό είναι ένα σύνθετο ζήτημα που, εκτός από την εξόρυξη και την πώληση της σμύριδας, περιλαμβάνει και το «προνόμιο» που απολαμβάνουν τα έξι σμυριδοχώρια (Κόρωνος, Σκαδό, Μέση, Κεραμωτή, Απείρανθος, Δανακός). Οι σμυριδορύκτες εξορύσσουν και παραδίδουν τη συμφωνημένη ποσότητα στο κράτος κι εκείνο το διαθέτει στο εμπόριο.
Τα ορυχεία ανήκουν στους σμυριδορύκτες, καθώς ανοίχτηκαν με δικά τους έξοδα. Οι ίδιοι πληρώνονταν από το Ελληνικό Δημόσιο, που μέχρι πρότινος όριζε την ποσότητα που θα παραλάμβανε και την τιμή, ως αποκλειστικός δικαιούχος πώλησης του σμυριγλιού. Οι σμυριδορύκτες ασφαλίζονταν με 240 ένσημα/έτος από το κράτος.
Η «ναξία λίθος»
Η ναξιακή σμύριδα είναι γνωστή από την αρχαιότητα ως «ναξία γη», «ναξία λίθος» ή «ναξία ακόνη». Οι αρχαίοι συγγραφείς επισημαίνουν την χρησιμότητα της σμύριδας στη λιθογλυφία των σκληρών λίθων, την κατασκευή σφραγιδόλιθων και δακτυλιόλιθων, ακόμα και στη λείανση μαρμάρων.
Η σμύριδα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά ορυκτά για μεγάλη περίοδο. Η Νάξος αποτελεί τη μοναδική σμυριδοπαραγωγική περιοχή της Ευρώπης και μια από τις ελάχιστες στον πλανήτη με υψηλής ποιότητας κοιτάσματα συγκεντρωμένα στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού.
Ορυκτό που αποτελείται κυρίως από κουρούνδιο, ιδιαίτερα σκληρό, κατέχει την θέση 9 στην κλίμακα σκληρότητας Μohs, με το αμέσως σκληρότερο υλικό που απαντάται στη φύση να είναι το διαμάντι. Αυτή ακριβώς η ιδιότητά του το καθιστά ιδανικό ως αποξεστικό και λειαντικό για μέταλλα, κράματα και ορυκτά πετρώματα, ενώ χρησιμοποιείται και ως αντιολισθητικό σε βιομηχανικά δάπεδα και δρόμους, ανάλογα με την επεξεργασία του (κόκκοι, σκόνη, πούδρα).
Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες χρήσεις του ορυκτού εντοπίσαμε στο περιοδικό Φλέα, την έκδοση του Ιστορικού Ομίλου Νάξου «ΑΡΣόΣ», όπου ο Ολλανδός ιστορικός Μπεν Σλοτ αναφέρει πως μια καινούργια χρήση του σμυριγλιού σε σκόνη υπήρξε σημαντική για την κατασκευή οπτικών φακών για τα τηλεσκόπια. Ο Ολλανδός μαθηματικός και αστρονόμος Κρίστιαν Χούχενς βελτίωσε σε μεγάλο βαθμό χάρη σε αυτή τη σκόνη τους φακούς με τους οποίους έκανε πολλές αστρονομικές ανακαλύψεις, όπως τα δαχτυλίδια του πλανήτη Κρόνου.
Από το 2019 τα ορυχεία παραμένουν κλειστά για λόγους ασφαλείας. Με απόφαση της κυβέρνησης (άρθρο 98, παράγραφος 2 του ν. 4685/2020) οι σμυριδορύκτες απασχολούνται στη διαλογή της ήδη εξορυγμένης σμύριδας παραδίδοντας 150 στατήρες (56,44 κιλά ο ένας) σμύριδας β΄ ποιότητας στο κράτος, που ισούται με εβδομήντα πέντε ημέρες ασφάλισης.
Νέα δεδομένα
Η ψήφιση του άρθρου 48 δημιούργησε μεγάλη αναστάτωση στους σμυριδεργάτες καθώς δεν υπήρχε σχετική προειδοποίηση, ούτε προηγήθηκε κάποιο έκτακτο δημοτικό συμβούλιο για το θέμα. Στις 13 Νοεμβρίου 2023 ολοκληρώθηκε η σχετική διαβούλευση για το πολυνομοσχέδιο και, όπως μπορεί να δει κανείς στη σχετική σελίδα, δεν υπάρχει κανένας σχολιασμός, ενώ δεν αναφέρεται πουθενά η λέξη «σμύριδα».
Ο δήμαρχος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δημήτρης Λιανός στη συνάντησή μας απάντησε σχετικά με τη διαβούλευση πως «ήδη απ’ το 2020 το συζητούσαμε δημόσια. Η διαβούλευση γίνεται χρόνια, ξεκίνησε από το 2015 μετά από πρόταση Σκουρλέτη που είχε πει να γίνει συνεταιρισμός». Πράγματι, όλα αυτά τα χρόνια με διάφορες αφορμές, γίνονταν αναφορές για τη μεταβίβαση των σμυριδωρυχείων στον δήμο, χωρίς όμως να υπάρχει τίποτα χειροπιαστό στον ορίζοντα.
Ο Λιανός ωστόσο συμπληρώνει: «Δεκαπέντε μέρες πριν ψηφιστεί ο νόμος κάλεσα τους δικηγόρους των σμυριδορυκτών, το σωματείο, και ενημέρωσα. Δεν είπαν να μην τα πάρει ο δήμος, δεν ήταν αρνητικοί, το έχουν κατανοήσει πια, ωρίμασε η ιδέα. Πόσο να συζητήσουμε, το συζητάμε από το 2020», καταλήγει.
Φθορά πολιτιστικής κληρονομιάς
Πέρα από την οικονομική, υπάρχει μία ακόμα κρίσιμη διάσταση σχετικά με τη ναξιώτικη σμύριδα: η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα ορυχεία αποτελούν παγκόσμια βιομηχανική κληρονομιά, που έχει όμως αφεθεί στην τύχη της και ρημάζει κάθε χρόνο ολοένα και περισσότερο.
Ο εναέριος σιδηρόδρομος, όπως αποκαλείται, αποτελεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο από τον Νοέμβριο του 1989. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1929 και επίσημα λειτούργησε το 1930, αποτελώντας ένα μικρό τεχνολογικό θαύμα της εποχής. Η λειτουργία του σταμάτησε οριστικά το 1982, όταν πια η μεταφορά του μεταλλεύματος γίνονταν με φορτηγά.
To σύστημα μεταφοράς έχει υποστεί μεγάλη φθορά ενώ έχουν κλαπεί πολλά από τα βαγόνια του σε όλο το μήκος της γραμμής (είτε πουλήθηκαν, είτε κατέληξαν σε στάνες). Καμία λύση δεν μπόρεσε να βρεθεί για τη φύλαξή του, ενώ σύμφωνα με τον δήμαρχο Δημήτρη Λιανό, αποτελούσε περιουσία του ΥΠΕΝ και ο Δήμος δεν μπορούσε να κάνει τίποτα για τη συντήρησή του.
Τις τελευταίες δεκαετίες έγιναν διάφορες απόπειρες αναζωογόνησης της περιοχής και διαφύλαξης των εγκαταστάσεων, με πενιχρά αποτελέσματα. Το 1998 συστάθηκε η ΑΡΙΑΔΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΝΑΞΟΥ Α.Ε. Η εταιρεία, με τη συμβολή του ΕΜΠ, ανέλαβε την ανέγερση Βιομηχανικού Πάρκου που θα λειτουργούσε ως ανοικτό μουσείο.
Τότε ξεκίνησαν δύο προγράμματα (Leader ΙΙ και Medstone), που περιλάμβαναν δράσεις για τη διάσωση των εγκαταστάσεων και τη μετατροπή τους σε πόλο έλξης για φοιτητές, που θα μπορούσαν να κάνουν την έρευνά τους στην περιοχή. Παράλληλα, θα αναπτύσσονταν ήπιες μορφές τουρισμού, που θα τόνωναν την τοπική οικονομία και θα κρατούσαν τους κατοίκους στα χωριά.
Η Χριστίνα Ευθυμιάτου, χημικός μηχανικός και συντονίστρια στην ΑΡΙΑΔΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ, λέει για τις εγκαταστάσεις ότι ήταν «ένα μοναδικό και σημαντικό μνημείο, μ’ έναν εναέριο που ήταν θαύμα πως στήθηκε μέσα στα κακοτράχαλα βουνά. Υπήρξαν τότε συνεργασίες ανάμεσα σε χωριά όπως σ’ αυτό της Κορώνου και της Απειράνθου, ίσως για πρώτη φορά στα χρονικά παρά τις διάφορες κόντρες που είχαν υπάρξει στο παρελθόν με διάφορες αφορμές γύρω απ’ το σμυρίγλι».
Τα έργα του Leader, παρατηρεί η Ευθυμιάτου, ήταν μικρής κλίμακας. «Στα σχέδια υπήρχε ακόμα η δημιουργία μουσείου στη Σαραντάρα και μετά να γίνει επισκέψιμο το ορυχείο Σαραντάρα για κάποια μέτρα. Πάνω σ’ αυτά θα φτιάχναμε τα επόμενα». Τόσο αυτό το πρόγραμμα, όσο και το Medstone, που εστίαζε στην ξερολιθιά, δεν προχώρησαν, λόγω προβλημάτων στην αναπτυξιακή και της έλλειψης ενδιαφέροντος των επόμενων δημοτικών αρχών.
Ο Νίκος Μπελαβίλας, αρχιτέκτων-μηχανικός που συμμετείχε σε σχετική ερευνητική ομάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’90, λέει στις Βιώσιμες Κυκλάδες πώς θα μπορούσαν τα ορυχεία και ο εξοπλισμός να έχουν συντηρηθεί και αναδειχθεί, «δίνοντας τη δυνατότητα να δημιουργηθεί μία σύγχρονη διαδρομή ιστορικού τουρισμού με αφετηρία την Μουτσούνα και κατάληξη τον Λυώνα». «Έκανα μια ακόμα προσπάθεια και το 2009, ωστόσο κανείς δεν ασχολήθηκε» λέει ο Μπελαβίλας. Στη Σέριφο, αντιθέτως έτυχε αποδοχής ανάλογη μελέτη κατόπιν πρότασης της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Το ΙΓΜΕ ,τέλος, πραγματοποίησε μια μελέτη σκοπιμότητας εκμετάλλευσης της σμύριδας και ήπιας τουριστικής ανάπτυξης το 2018. Ούτε αυτή όμως προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Μετέωρο μέλλον
Τον Σεπτέμβριο του 2023 έγινε γνωστό μέσω δημοσιεύματος πως έχει εγκριθεί κονδύλι 250.000 ευρώ προκειμένου να γίνουν οι πρώτες επισκευές. Η προκήρυξη διαγωνισμού για την επιλογή της εταιρείας που θα αναλάβει τις επισκευές στο ιστορικό βιομηχανικό μνημείο αναμενόταν να δημοσιευθεί πριν το τέλος του 2023, με στόχο να επιλεγεί η εταιρεία και να ολοκληρωθούν οι εργασίες στις αρχές του 2024. Ωστόσο μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κάποια νεότερη εξέλιξη στο θέμα.
Ο δήμαρχος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δημήτρης Λιανός είναι αισιόδοξος πως το 2024 θα ανοίξουν ξανά τα ορυχεία. «Έχει εκδοθεί η σχετική ΑΕΠΟ το 2022 και εντός του έτους περιμένουν να ξεκινήσει η εξόρυξη», λέει στις Βιώσιμες Κυκλάδες (όχι όμως για τις στοές, «καθώς εκεί χρειάζονται επιπλέον μέτρα ασφαλείας», τονίζει). Όπως λέει ο δήμαρχος, η εκ νέου λειτουργία θα βασιστεί στη μελέτη που ο Κωστής Χατζηδάκης, ως υπουργός Ενέργειας και Περιβάλλοντος, είχε αναθέσει στην Ernst & Young στα τέλη του 2020.
Όπως αποκαλύπτεται σε πρόσφατο δημοσίευμα, σύμφωνα με τη μελέτη είναι δυνατή η κερδοφόρα λειτουργία των σμυριδωρυχείων και εξετάζονται δύο σενάρια: είτε η δημιουργία μιας συμμετοχικής εταιρείας με τους σμυριδορύκτες ως μετόχους, είτε μια αμιγώς δημοτική εταιρεία. Βασικό σημείο του σχεδίου που προτείνεται είναι ότι δεν θα πωλείται πια ανεπεξέργαστο προϊόν, αλλά το σύνολο της παραγωγής θα μεταποιείται σε κοκομετρία, στο ανάλογο δηλαδή μέγεθος που επιθυμεί ο εκάστοτε αγοραστής.
(Πηγή: https://www.sustainablecyclades.gr/, της Ειρήνης Προμπονά, 15/1/2023)
(Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο , εδώ: )
Φωτό: Ειρήνη Προμπονά, Πυλώνας εναέριου, διακρίνεται το βαγόνι που μετέφερε τη σμύριδα από τον Λυώνα στη Μουτσούνα
